Fauna Tatrzańskiego Parku Narodowego

© opracowane przez Annę O.

 

 

1.   Wprowadzenie

 

 

                  Tatry to jedyny w Polsce obszar o charakterze wysokogórskim. Był on, zatem zawsze trudniej dostępny, a trudne warunki życia powodowały, że przez wiele wieków teren ten nie był zagospodarowany przez człowieka. Dawało to możliwość swobodnego działania sił przyrody i uchroniło Tatry przed większymi przekształceniami. W zasadzie bez wpływu na stan przyrody pozostała działalność człowieka w średniowieczu. Wędrowne pasterstwo wołoskie (od XIII wieku), czy też ekspedycje poszukiwaczy skarbów nie odcisnęły na przyrodzie Tatr trwałego piętna. Dopiero działalność przemysłowa (górnictwo i hutnictwo) dokonała istotnych zmian w przyrodzie i to zwłaszcza w XVIII i XIX wieku.

                    Wybitne nie tylko w skali kraju i ciągle jeszcze dobrze zachowane walory przyrodnicze Tatr zostały "odkryte" na przełomie wieków XVIII i XIX przez uczonych, którzy dotarli w Tatry. Ich prace wydobyły na światło dzienne bogactwo przyrody i jej specyficzny, niepowtarzalny charakter. Bardzo szybko też okazało się, że walory te są coraz bardziej zagrożone i że istnieje potrzeba ich ochrony. Stąd w latach 80-tych XIX wieku pojawiły się pierwsze koncepcje objęcia Tatr ochroną w formie parku narodowego. Z różnych jednak powodów (własnościowych, finansowych) idea parku narodowego nie mogła być jednak przez dziesięciolecia zrealizowana. Ostatecznie, Tatrzański Park Narodowy został utworzony na mocy rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 30 października 1954 roku i rozpoczął działalność z dniem 1 stycznia 1955 roku.

                 Powierzchnia Parku wynosi 21164 ha i pod tym względem zaliczany jest do największych parków narodowych w Polsce.

Około 70% powierzchni parku zajmują lasy i zarośla kosodrzewiny, a pozostałe 30% to murawy wysokogórskie, skały i wody. Ochroną ścisłą objęte jest prawie 11,5 tys. ha powierzchni, w tym całe piętro hal i turni, piętro kosodrzewiny oraz częściowo również lasy regla górnego i dolnego. Ochrona ścisła polega na ochronie procesów zachodzących w środowisku naturalnym.

 

            Wysokie walory przyrodniczo-poznawcze Tatr od dawna absorbowały i nadal pasjonują zoologów różnych specjalności, głównie faunistów, taksonomów, zoogeografów i ekologów. Na wiedzę o zwierzętach tych gór składają się wyniki już prawie półtora wieku trwających badań zoologicznych, prowadzonych w Tatrach przez różnych badaczy polskich i zagranicznych. Badania te zaowocowały w formie licznych publikacji naukowych i popularnonaukowych. Nie oznacza to bynajmniej, że fauna Tatr jest dostatecznie zbadana. Dość wyczerpujących opracowań doczekały się jedynie niektóre grupy zwierzęce. Ponadto wiele z dotychczasowych badań zoologicznych przeprowadzono dość dawno, stąd w wielu przypadkach mają już one wartość jedynie historyczną, a dziś ich wyniki wymagają weryfikacji i uaktualnienia.

            Na ewolucję i formowanie się fauny w górach, jakimi są Tatry, decydujący wpływ wywiera środowisko fizyczne. Populacje górskie wobec silnej presji czynników fizycznych wykazują szereg rozmaitych przystosowań m.in. do niskich temperatur, silnych wiatrów, ostrego prądu wody, skróconego okresu wegetacyjnego itp. Przystosowania te przejawiają się przede wszystkim w morfologii organizmów, fizjologii, a u zwierząt wyższych także w zachowaniu.

             Tym, co najbardziej wyróżnia świat zwierzęcy Tatr jest niewątpliwie jego wysokogórski charakter. Cecha ta przejawia się w występowaniu szeregu gatunków i form wysokogórskich (alpejskich) i północno-wysokogórskich (borealno-alpejskich), a także w strefowym rozmieszczeniu zoocenoz, z grubsza odpowiadającym piętrom roślinno-klimatycznym.

 

 


 

2.   Teriofauna

 

            Współczesny zespół ssaków Tatr różni się bardzo istotnie od teriofauny innych pasm karpackich. Na obszarze ok. 100 km 2 spotykamy trzy gatunki ssaków niewystępujących w innych regionach Polski; są to gatunki wysokogórskie: kozica (Rupicapra rupicapra), świstak (Marmota marmota) i nornik śnieżny (Microtus nivalis). Ponadto żyje tu darniówka tatrzańska (Pitymys tatricus), która jest endemitem zachodniokarpackim. W całych Tatrach stwierdzono dotychczas 9 gatunków ssaków owadożernych Insectivora, w tym 7 gatunków na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego. Największym z tych ssaków jest jeż wschodni (Erinaceus concolor), który bywa spotykany w strefie regla dolnego i na Podtatrzu. Znacznie liczniejszy od jeża jest kret (Talpa europaea), występujący licznie na polanach. Najliczniejszym zaś drobnym ssakiem Tatr jest ryjówka aksamitna (Sorek araneus), która występuje w rozmaitych środowiskach, od podnóży aż po turnie. Z innych gatunków rodzaju Sorax w Tatrach można znaleźć ryjówkę malutką i ryjówkę górską. W pobliżu potoków i jezior natknąć się można na rzęsorka rzeczka, jedynego przedstawiciela tego rodzaju w polskich Tatrach.

            Z 21 gatunków nietoperzy żyjących w Polsce na terenie TPN wykazano dotychczas 11. Jednym z największych i dość często spotykanym jest nocek duży (Myotis myotis). Jego obecność stwierdzono w kilku jaskiniach, dokąd przylatuje m.in. z okolic Podhala, aby tu przezimować. W lasach i na terenach skalistych spotkać można gacka brunatnego (Plecotus auritus).

            Jedynym przedstawicielem zającokształtnych w TPN jest zając szarak, który najchętniej zamieszkuje tereny otwarte na niżu oraz obszar reglowy w górach, jednak spotkać go można też ponad górną granicą lasu, a nawet widywany był na szczytach Giewontu, Koszystej i Wołoczyna.

            Do najliczniejszych ssaków należą gryzonie Rodienta. Żyje ich tu 18 gatunków. W reglach najłatwiej zaobserwować można wiewiórkę. Podobnie jak i w innych terenach górskich u wiewiórek tatrzańskich przeważa odmiana o brunatno-szarej odmianie futerka nad odmianą rudą. Innym gryzoniem związanym z terenem regli i kosówki jest koszatka. Jednak zdecydowanie najliczniejszym mieszkańcem tego obszaru jest nornica ruda. Na terenach TPN występuje w zagęszczeniu 0,5-10,7 osobników na ha i stanowi ponad połowę eksperymentalnie odławianych gryzoni. Tatrzańskie nornice są mniejsze od tych spotykanych na niżu i mają krótszy ogon. Wśród gryzoni leśnych do bardzo pospolitych należy mysz leśna. Żeruje ona w ciągu dnia i z tego powodu jest najczęściej spotykanym drobnym ssakiem w Polskich Tatrach. Do bardziej interesujących gryzoni należy smużka, która wielkością i wyglądem przypomina mysz, jednak niektóre cechy jej anatomicznej budowy pozwoliły na wyodrębnienie osobnego rodzaju smużkowatych. Stosunkowo łatwo poznać ją można po czarnym pasie włosów biegnącym wzdłuż grzbietu oraz długim ogonie, znacznie przekraczającym długość ciała.

            Ssaki drapieżne reprezentowane są w Tatrach przez 12-13 gatunków. Najpotężniejszym z nich jest niewątpliwie niedźwiedź brunatny (Ursus arctos). Często obserwowano także tropy wilków (Canis lupus). Oprócz populacji stacjonarnej na teren Parku zachodziły też osobniki z terenów sąsiednich. Najczęściej spotykanym drapieżnikiem jest lis (Vulpes vulpes). Spotyka się go najczęściej w reglach i piętrze kosówki, jednak zachodzi również powyżej 2200 m n.p.m. Innymi przedstawicielami tej grupy ssaków są m.in. ryś, kuna leśna kuna domowa, tchórz, gronostaj, borsuk i łasica. Najrzadziej zaś obserwowanym w Tatrach drapieżnikiem jest przystosowana do ziemnowodnego trybu życia wydra.

            W Tatrach polskich regularnie przebywają 4 gatunki z rzędu parzystokopytnych. Najliczniejszym przedstawicielem tego rzędu jest jeleń, którego liczebność systematycznie wzrasta. Na obrzeżach Parku żyje sarna, latem można sporadycznie spotkać przedstawicieli tego gatunku na terenach kosówki i hal.

            Wydaje się, że lista ssaków Polskich Tatr nie jest jeszcze zamknięta i można oczekiwać stwierdzenia w nich kilku dalszych gatunków.

 


3.   Awifauna

 

            Ptaki spośród wszystkich grup zwierząt zamieszkujących Tatry, dzięki swemu wyglądowi ruchliwości i rozmaitości wydawanych odgłosów narzucają się najbardziej każdemu obserwatorowi.

            Jedynym przedstawicielem brodzących na tym terenie jest bocian czarny, gnieżdżący się w pobliżu Polany Zazadniej.

            Z pośród ptaków drapieżnych na terenie tym gnieździ się 7 gatunków. Najbardziej interesujące jest występowanie orła przedniego i sokoła wędrownego, które należą do zagrożonych wyginięciem w naszym kraju. Na obszarze regla dolnego można napotkać pojedyncze pary jastrzębia i krogulca, przy czym zasięg tego drugiego obejmuje także tereny położone wyżej. Najliczniejsze z tej grupy ptaków są pustułka, która gnieździ się na półkach skalnych w turniach, a także myszołów spotykany wyłącznie w drzewostanach dolnoreglowych.

            W lasach reglowych gnieżdżą się także 3 gatunki kuraków: jarząbek, oraz bardzo rzadkie głuszec i cietrzew.

            Innymi często spotykanymi mieszkańcami tatrzańskich lasów są m.in. kukułka, grzywacz, włochatka, która jest najliczniejszym przedstawicielem rzędu sów, dzięcioł duży i zielonosiwy oraz najliczniejszy z dzięciołów – dzięcioł czarny.

                        Z dwu odnotowanych na tym terenie gatunków jaskółek liczniejsza jest oknówka, gnieżdżąca się w położonych na terenie Parku budynkach oraz w siedliskach naturalnych wśród skał. Natomiast dymówka zasiedla tylko osady położone na północnym-wschodzie Parku.

 


4.   Herpetofauna

 

            Herpetofauna TPN jest stosunkowo uboga. Nie stwierdzono tu występowania jakichkolwiek endemicznych gatunków czy też ras geograficznych. Płazy i gady Tatr możemy podzielić na 3 grupy w zależności od ich pionowego występowania.

            Gatunki górskie

·        Traszka górska - pospolita w całej Europie środkowej

·        Traszka karpacka – endemit karpacki

·        Salamandra plamista – w Tatrach rzadka, żyje w wilgotnych lasach

·        Kumak górski

Gatunki o szerokim rozsiedleniu pionowym i poziomym

·        Jaszczurka żyworódka – najpospolitszy gad zarówno w Tatrach jak i całej Polsce

·        Żmija zygzakowata – jedyny występujący w Polsce jadowity wąż, zamieszkujący wilgotne lasy

·        Żaba trawna – najpospolitszy płaz z tej grupy gatunków w Tatrach

·        Ropucha szara

Gatunki nizinne

·        Zaskroniec zwyczajny – rzadki w samych Tatrach jednak często spotykany na Podtatrzu

·        Traszka zwyczajna

 


5.   Ichtiofauna

 

Środowisko wodne na obszarze Polskich Tatr, w którym możliwe jest występowanie ryb, tworzą potoki oraz wysokogórskie jeziora. Znaczna wysokość pasma powoduje, że potoki charakteryzują się znacznymi spadkami i długotrwałym okresem zlodowacenia. Te czynniki głównie decydują o składzie gatunkowym ichtiofauny Tatr.

Przegląd gatunków

·        Pstrąg potokowy – jedyny rodzimy przedstawiciel łososiowych występujący w Tatrach

·        Pstrąg źródlany – wprowadzany kilkakrotnie do tatrzańskich jezior, w większości przypadków zadomowił się tam na stałe

·        Pstrąg tęczowy

·        Lipień europejski

·        Strzelba potokowa – jedyny przedstawiciel rodziny karpiowatych na tym terenie

·        Głowacz pręgopłetwy – liczny (400-700 osobników na ha), choć trudny do zaobserwowania z powodu głównie nocnej aktywności

    

 


6.   Malakofauna

 

Podanie liczby gatunków wchodzących w skład malakofauny Tatr polskich wbrew pozorom nie jest łatwe. Ponad 30 gatunków ślimaków występuje w polskich Tatrach nielicznie i na nielicznych stanowiskach. Grupę tą stanowią taksowy dwujakiego rodzaju:

·        Takie, które osiągają tu granicę swej tolerancji ekologicznej, a są niespecyficzne pod względem zoogeograficznym dla tego terenu

·        Elementy górskie, ściśle karpackie

Z tej pierwszej grupy wymienić można poczwarówkę rozdętą, jeżynkę kolczastą i pomrowa czarniawego. Ekstremalność warunków i odmienność preferencji siedliskowych tych gatunków usprawiedliwiają niewielki ich udział w biocenozach. Jednak o bogactwie jakościowym malakofauny Tatr stanowią gatunki tej drugiej grupy. Takimi taksonami są: poczwarówka arktyczna - jej obecność w granicach Polski do niedawna była problematyczna, jednak została potwierdzona w szczytowych partiach Czerwonych Wierchów, poczwarówka kolumella, poczwarówka zaostrzona, poczwarówka Bielza i betgerila robakokształtna – dawniej uważana za gatunek endemiczny dla Abchazji, jednak ostatnio rozprzestrzeniła się na znaczne obszary Europy, gdzie zamieszkuje przeważnie siedliska antropogeniczne.

               Tatrzański Park Narodowy zamieszkują także gatunki pospolite, wręcz kosmopolityczne – o szerokich spektrach siedliskowych; są to m.in.: błyszczotka połyskliwa, ślinik rdzawy, pomrów plamisty. Ich udział ilościowy systematycznie wzrasta, szczególnie w rejonach o nasilonym ruchu turystycznym i użytkowanych gospodarczo. Stanowią one coraz większe niebezpieczeństwo dla pierwotnej malakofauny Tatr, której grozi z ich strony silne zniekształcenie składu gatunkowego i struktury zespołów.

 


7.   Entomofauna

              Owady są najliczniejszą grupą zwierzęcą zamieszkującą Tatry. Przejawiają wielką różnorodność form, obyczajów i przystosowań do trudnych warunków życia w środowiskach wysokogórskich i odgrywają niezmiernie ważną rolę w przyrodzie tatrzańskiej. Specyficzne właściwości klimatu górskiego wywierają znaczny wpływ na skład jakościowy entomofauny Tatr. Nie tylko liczba gatunków jest znacznie mniejsza niż na niżu, ale również jeszcze wyraźniejsza jest dominacja form o przeobrażeniu zupełnym (motyle, chrząszcze, muchówki) nad formami o przeobrażeniu niezupełnym (szarańczaki, pluskwiaki). U wielu owadów tatrzańskich można zaobserwować zmiany w liczbie pokoleń w porównaniu z pokrewnymi lub tymi samymi gatunkami na niżu. Zaobserwowano to u wielu motyli, z których np. Pieris brassicae czy Papilio machaon występują na niżu w dwóch generacjach rocznie, podczas gdy w Tatrach tylko w jednej. Podobnie gąsienice prządki dębówki i koszówki zapoczwarzają się na niżu w ciągu jednego sezonu, natomiast ich rasy górskie potrzebują aż dwóch lat do pełnego rozwoju.

Owady pięter reglowych

              Piętra reglowe Tatr odznaczają się największym bogactwem świata owadów. Najważniejszymi siedliskami tej strefy są obok lasów łąki kośne, wyręby śródleśne oraz skałki i usypiska piargów położone w obrębie regli. Z owadów bezskrzydłych żyją tutaj widłonogi z rodzaju Campodea oraz liczne skoczogonki Collembola. Motyle bytują zazwyczaj na skraju lasów, jednak można je zaobserwować także w samym lesie. Liczne są gatunki miernikowców. Bogaty jest także świat chrząszczy. W drzewostanie bukowym występują licznie różne gatunki stonkowatych. W dominującym w Tatrach drzewostanie świerkowym występuje szczególnie duża liczba ksylofagów, tj. zwierząt żerujących w drewnie m.in. kózki, ryjkowce, korniki.          

               Bogata jest także naziemna fauna chrząszczy, w której główną rolę odgrywają kusakowate oraz biegaczowate. Licznie reprezentowane w lasach tatrzańskich lecz jeszcze mało poznane są muchówki i błonkówki. Z muchówek wymienić można obfitującą gatunki rodzinę ziemiórek. Wśród błonkówek zwraca uwagę podobny do szerszenia trzpiennik.

Wyodrębnione w strefie leśnej Tatr dwa piętra regli – dolny i górny nie zawsze wyraźnie różnią się pod względem zamieszkującej je entomofauny. Istniejące różnice wywołane są poza różnicą w wysokości wpływem stref sąsiednich: Podtatrza i krainy kosodrzewiny.

           

 

Owady piętra hal i turni

              Rozciągające się powyżej łanów kosodrzewiny najwyższe piętra tatrzańskie – kraina hal i kraina turni, tworzą już typowo wysokogórskie środowiska. Klimat wyciska tu szczególnie wyraźne piętno. Coraz większą rolę odgrywa ekspozycja terenu: zbocza nasłonecznione odznaczają się znacznie bogatszą, a także bardziej ruchliwą fauną owadów. W piętrze hal, a zwłaszcza turni, entomofauna jest bardzo uboga pod względem liczby gatunków, a część jej stanowią formy zalatujące z dołu. Znaczny procent muchówek z rodziny Syrphidae docierających do krainy turni, rozmnaża się w niższych rejonach. W ubogiej faunie najwyższych krain biotycznych przeważają muchówki, zwłaszcza w piętrze turniowym, one też przede wszystkim zapylają kwiaty. Oprócz muchówek znaczną rolę odgrywają także skoczogonki, motyle i chrząszcze. Pozostałe rzędy owadów są już niezmiernie rzadko reprezentowane.

Owady naśnieżne

Zimową faunę naśnieżną Tatr tworzą głównie drobne, masowo występujące skoczogonki Collembola. Oprócz nich spotkać można na śniegu w zimie lub na wiosnę, zwłaszcza podczas odwilży, liczne muchówki uskrzydlone, chrząszcze, gąsienice motyli, pluskwiaki i wiele innych. Znaczna ich część pojawia się na śniegu przypadkowo, zniesiona przez wiatr. Odporność na niskie temperatury pozwala niektórym owadom na aktywność także pod pokrywą śnieżną.

 

 

 

             Południowa granica polskiego Tatrzańskiego Parku Narodowego jest zarazem północną granicą parku słowackiego (TANAP- u), fakt ten umożliwia swobodne przemieszczanie się zwierząt i ma ogromne znaczenie dla zachowania bioróżnorodności obu tych obszarów chronionych. Zarówno polski jak i słowacki park narodowy otacza obszar otuliny, na którym dozwolone są niektóre formy działalności rolniczej i gospodarczej. Pewne przejawy tradycyjnej gospodarki rolnej (wypas owiec, koszenie traw) dozwolone są nawet na obszarach pod ścisłą ochroną, co jest o tyle uzasadnione, że działalność taka ma tu wielowiekową tradycję, a zaprzestanie jej może spowodować drastyczne zmiany w ekosystemie.

 

Bibliografia

 

„Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego” - pod red. Z. Mirka

„Świat zwierzęcy Tatr” – J. Fudakowski

„Tatrzański Park Narodowy” – W. Gąsienica Byrcyn

www.tpn.pl